Klimaatregulatie in woningen: maak architekten verantwoordelijk

Klimaatregulatie in woningen en grote gebouwen, het blijft een dilemma. "Maak architecten verantwoordelijk", meent prof. dr. Annelies van Bronswijk van de Technische Universiteit Eindhoven.
Heldere normen voor de toepassing van klimaatregulatie zijn er niet. Wellicht biedt de nieuwe bouwfilosofie "Ontwerpen op maat" kansen.

Balansventilatie biedt veel voordelen

Het is energiezuinig, dus de bewoner heeft lagere stookkosten, er is altijd zuivere lucht in huis en er is minder CO2 uitstoot, waardoor het ook nog eens minder schadelijk is voor het milieu. De Vereniging Leveranciers van Luchttechnische Apparaten (VLA) en UNETO-VNI  lieten weten dat het de goede kant op gaat met de acceptatie van deze techniek, mits de consument goed wordt voorgelicht.

In september 2007 verscheen het rapport van GGD Eemland over “Gezondheid en ventilatie in woningen in Vathorst”. Destijds was er veel commotie over klachten van bewoners van woningen in de Amersfoortse wijk. Bij de bouw waren de woningen voorzien van  een balansventilatiesysteem met warmteterugwinning. In het rapport concludeert de GGD,  dat bij een goede toepassing van het balansventilatiesysteem geen gezondheidsklachten zijn te verwachten. De klachten waren allemaal terug te voeren op ondeskundig omgaan met de installaties. Die kinderziektes lijken nu voorbij. Gezond en energiezuinig wonen moet samen kunnen gaan, ook in Vathorst, zo concludeert op 7 april 2008 Martijn Kock, een architect die publiceert op de website Sync.

Van Bronswijk: "Verbied balansventilatiesystemen"

In Zembla van 30 maart 2008 was mevrouw professor Annelies van Bronswijk (Technische Universiteit Eindhoven) echter zeer stellig. "Verbied het bouwen van woningen met een balansventilatiesysteem. In ons vochtige klimaat blijven deze systemen voor problemen zorgen omdat de filters een voedingsbodem zijn voor bacteriën, schimmels en mijten. Daardoor ontstaan allergieën en aantastingen aan immuunsystemen."
Professor Van Bronswijk ontwikkelde met anderen een HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) voor lucht. Van Bronswijk:  ‘We bekeken het proces van de lucht buiten tot en met het inademen. Elke stap hebben we kritisch beschreven als momenten van lucht. Zo zou men moeten omgaan met het hele proces.''
Het gaat dus niet om de installaties of de installateur. Nee, ventilatie is een ondergeschoven kindje in het hele bouwproces. Van Bronswijk adviseert dan ook om de verantwoordelijkheden binnen een bouwwerk anders te plaatsen. ''Maak een architect meer aansprakelijk. Het is vreemd dat een architect wel bovenaan in de hiërarchie van de bouwkolom staat,maar niet de bijbehorende verantwoordelijkheid kent. Verander je dat, dan vermoed ik dat zo'n ingreep grote invloed heeft op gezondheid en comfort.''

Efficiënte investering

Het ministerie van VROM heeft in 2007 met gemeenten en installateurs gezocht naar oplossingen. Het warmteterugwinsysteem bij balansventilatie is volgens onderzoek namelijk de meest efficiënte investering voor energiebesparing. Deze investering verdient zich volgens sommige berekeningen al in anderhalf jaar terug (E-Pact, Energieprestatie Adviserings- en Certificerings Tool). Voor alle andere energiebesparende maatregelen is dit veel langer.

Aangebrande aardappelen

Het GGD rapport is inmiddels al anderhalf jaar oud en intussen zijn meer studies verschenen, zoals dat van K.Soldaat in 2007, waarin de invloed van bewonersgedrag op de effectiviteit van de balansventilatie wordt beschreven. Het heeft ertoe geleid dat ook bouwers en installateurs tot de conclusie kwamen dat het geen zin heeft tegen het gevoel van mensen in door te gaan met het aanbieden van een zeer goed geïsoleerde woning, zonder natuurlijke ventilatie. Mensen willen ramen open kunnen zetten, of zoals mevrouw Vogelaar, voormalig minister van Wonen Wijken en Integratie, het verwoordde "als de aardappelen aanbranden moeten we een raam kunnen openen."
Volgens  de branchevereniging kan men nu gerust ook ramen open zetten wanneer men een huis heeft met balansventilatie.

Naast consumenteninformatie is uitbreiding van regelgeving nodig

Tot voor kort werden 50.000 woningen per jaar gebouwd met deze inrichting, maar nog steeds bestaat onduidelijkheid over regelgeving met betrekking tot Energieprestatienorm (EPA) en de normen waaraan balansventilatiesystemen met warmteterugwinning (WTW) moeten voldoen.De Tweede Kamer werkt er aan en sinds mevrouw Vistsch, woordvoerder van het CDA, tijdens de algemene beschouwingen van 24 april 2008 heeft gevraagd of niet moet worden ingezet op het opleiden van goede bouwvakkers om de consument goed voor te lichten over de ambities en normstelling die de regering stelt, heeft de VLA een website in het leven geroepen, waarop de consument kan zien wat hij moet doen voor een gezond binnenklimaat.

Er is meer nodig. De branche zelf vraagt om strengere regels en handhaving en ook vanuit de Tweede Kamer is er aandacht voor het aanscherpen van de regelgeving. De belangrijkste punten van aanscherping zijn:

  • hogere prestatie-eisen voor ventilatiesystemen,
  • aanpassing van de regelgeving op het gebied van energiebeleid, zodat technieken die leiden tot een beter  binnenmilieu worden gestimuleerd,
  • betere kwaliteitsbewaking bij het ontwerpen en de uitvoering van systemen,
  • het introduceren van een opleveringskeuring (door gecertificeerde bedrijven), waarbij onder meer de ventilatiecapaciteit en het geluidsniveau worden gemeten,
  • regels voor het toepassen en het gebruik van zonwering,
  • informatie aan bewoners over gezond ventileren en over de werking van het ventilatiesysteem.

De Tweede Kamer komt hier redelijk tegemoet aan de wens om meer informatie te geven aan de bewoners, maar men wil twee heren dienen: een beter binnenmilieu en minder energieverbruik. De vraag is of dat in alle gevallen kan.

Meer isoleren betekent meer ventileren

De EnergiePrestatieNorm (EPC) voor woningnieuwbouw moet in 2015 zijn gedaald naar 0,4 en in 2020 moeten we zelfs energieneutraal bouwen. Hierdoor komt het ‘passiefhuisconcept’ ineens in de middelpunt van de belangstelling te staan. Bij dit concept is het casco optimaal geïsoleerd, zodat aanvullende verwarming nauwelijks meer nodig is. In een dergelijke woning is een goede ventilatie heel belangrijk.

In Vathorst, een nieuwe Vinex-locatie in Amersfoort, leek het niet mogelijk om energie terug te winnen uit de nog warme lucht die naar buiten gaat, zonder complicaties voor welbevinden en gezondheid. 36 bewoners klaagden over hun gezondheid. Reden genoeg voor de GGD om alles uit te zoeken.
De heer Rietdijk, directeur van de Nederlandse Vereniging voor Bouwbedrijven, betwijfelt of de balansventilatie nog wel geschikt is als de ventilatie zo lastig lijkt. De fabrikanten Stork Air en Brink Climate Systems zeggen dat slecht functioneren het gevolg is van slordige aanleg en onderhoud door bouwers en aannemers.
Rietdijk, die namens de bouwers en installateurs spreekt, vindt het te gemakkelijk om de bal bij deze sectoren te leggen.
Bouwsector en ventilatiebranche hebben een gemeenschappelijk belang: goed onderzoeken wat de beste wijze is van energiebesparing en CO2-reductie. Het belang stijgt uit boven de warmtepomp. "Misschien is met andere, minder complexe systemen voldoende energiebesparing te bereiken", zegt Rietkerk. “Warmteterugwinning kreeg al snel een gunstig label, maar misschien is het beter meer aandacht te schenken aan een goed casco van het huis en zo beter te ventileren en te isoleren”.

Is de bewoner er klaar voor?

De vraag is of de afnemers van deze huizen wel klaar zijn voor een dergelijk principe. Nog steeds heeft de wijk Vathorst een website waar men gezondheidsklachten kan melden, met als slogan: “wonen in een plastic zak en ademen door een rietje”. Wetenschappelijk en technisch kan men aantonen dat ongerustheid over gezondheid niet op zijn plaats is, psychisch en gevoelsmatig is het een verandering van wooncultuur. Bepaalde typen mensen zullen nooit wennen aan het idee dat men van verse lucht afhankelijk is van ingewikkelde, moeilijk te onderhouden technische systemen en elektriciteit. In Vathorst, maar ook elders (denk maar aan het alom bekende sick building syndrome) kregen mensen vooral hoofdpijn, maar hadden ook last van verkoudheid met altijd lopende neus, piepende ademhaling , kortademigheid, benauwdheid en astma aanvallen, vermoeide tranende ogen. Veel mensen waren extreem moe en konden 's nachts niet slapen. Dit alles kan het gevolg zijn van kinderziektes en onzorgvuldigheden, en wellicht kan verplicht opnemen van voorschriften voor onderhoud van de installaties bij het opleveren van woningen helpen deze klachten te voorkomen, toch blijft het menselijk om zelf een raam op een kier te willen zetten.

Niet bij energie alleen

Het verlagen van de EPC norm van woningen, nieuw of oud, alleen biedt geen oplossing voor een cultureel, sociaalpsychisch complex. In een tijd waarin technische ontwikkelingen snel gaan en allerlei alternatieven worden ontworpen om de nulwoning (een woning die geen externe energie nodig heeft) te realiseren, architecten creatief “aerthships” bouwen, en zonne-energie opkomt, zou onze flexibele  bouwsector en overheid gepast moeten reageren. Uit oogpunt van maatschappelijk verantwoord ondernemen wensen alle partijen samen te werken voor een revolutie in innovatie. De politiek loopt achter en weet niet hoe goede architecten kunnen samenwerken met bouwers om het totaalpakket dat nodig is voor duurzaam wonen vorm te geven. Daarin speelt niet alleen energie, maar juist ook gezondheid en welbevinden een rol.